Carel Alphenaar
& Neil van der Linden
OP ZOEK NAAR DE ZWARTE MEREL
over Ziryab,
het muziekgenie der Spaanse moslims
opgedragen aan Chris Keulemans
*
met
Ali Çifteci
Kamal Hors
Mike van Wetten
decor Paul van den Berg
dramaturgie Pieter Hilhorst
productie Elly Ludenhoff
regie Carel Alphenaar
*
Córdoba!
De Balie 2004
Het toneel is oosters ingericht. Men draagt oosterse kleding. Links een hoek voor de spelers, rechts drie stoelen, alsof er een jury zal plaatsnemen. Er wordt muziek gemaakt, rondgelopen. De voorstelling wil maar niet beginnen.
MIKE bij de zaaldeur
Geen van drieën!
ALI Geen van drieën. Leuk hoor.
MIKE Niemand gekomen.
ALI Niemand gekomen.
KAMAL Zijn ze d’r niet?
ALI Nee, Kamal, niemand is gekomen.
Zeker bang geworden.
En dan doen ze of er iets tussengekomen is.
MIKE nog steeds bij zaaldeur
Iets tussengekomen?
Waartussen?
KAMAL Laten we iets doen.
MIKE Ja, beginnen.
ALI Maar dan moet ik wel eerst wat zeggen.
Tot de mensen.
MIKE Okay, Ali.
KAMAL Okay Ali.
ALI Dames en heren.
Je hoort zo vaak na een toneelvoorstelling:
‘ja, maar de mensen voor wie het bedoeld is,
die zitten er niet.’ Dus eh…
Mike, vertel maar wie we uitgenodigd hebben.
MIKE Dat zijn twee politici en een columnist.
ALI Geen doorsnee-mensen, dat ben ik met u eens, hoor.
Maar als doelgroep…
MIKE Laat mij! Wie hebben we?
Het kamerlid Wilders. Ja, die met dat haar.
Maar wat ie zégt, kan ook niet.
ALI Sec presenteren wie de gasten zijn, Mike!
MIKE Ali! Ik doe het op mijn manier. Okay?
Paul Cliteur. De naam zegt het al.
Ayaan Hirsi. Ali!
ALI En dan zijn we weer bij mij terug.
We hebben ze met klem uitgenodigd,
met opgaaf van redenen ook, om ze hier…
KAMAL De Islamitische wortels te laten horen
van de Europese muziek.
ALI Als je het zo presenteert,
jaag je de mensen de zaal uit.
KAMAL Nou, ik wil ze mooie muziek laten horen.
Hoe maak je dat mensen hun oren open zetten voor nieuwe muziek.
MIKE alsof hij geesten aanroept
Wilders, Cliteur, Hirsi Ali!
Aanvoerders van de stroming die beweert
dat de Islamitische cultuur een achterlijke cultuur is,
jullie vonden het niet nodig te komen!
Zelfs geen uurtje hebben jullie over om met ons
- en een aantal getuigen - op zoek te gaan
naar de Islamitische roots van de Europese muziek.
ALI Ik, een Limburgse Turk, op vakantie in Spanje.
Ik trok ver naar het zuiden, naar Andalusië.
Dan kom je haast vanzelf in het Alhambra terecht.
Ik raakte helemaal in de betovering
van dat schitterende paleizencomplex.
Die muziek die ik er hoorde!
Ik was er mijn leven naar op zoek geweest -
zonder dat ik het wist. Het was thuiskomen!
Een Limburgse Turk die thuiskomt
in een Moors paleis in Spanje.
MIKE Ik als Vietnamees-Somalische Amsterdammer vind dat we die Spaanse Arabieren dankbaar moeten zijn. Ze hebben ons leren eten, schaken, filosoferen, muziekmaken, lichaamsverzorgen. Vliegen. Ja, was ook bijna gelukt. Ver voor Leonardo da Vinci! Ik zeg er wel eerlijk bij er in beide gevallen geen sprake was van opstijgen.
ALI De klacht is dat de Islam de homo´s onderdrukt.
Dat is geen Islam-traditie denk ik zo.
Komt hier vanzelf aan de orde. Wat zeg jij, Kamal?
KAMAL zingt en speelt op zijn ud
MIKE Misschien willen er drie andere mensen
op de gereserveerde stoelen gaan zitten.
ALI U hoeft niet bang te zijn.
U krijgt geen bak water over u heen.
MIKE U misschien? En u? En u?
Dat ziet er beter uit.
ALI Dan nu maar beginnen.
Ons research-toneelstuk:
‘Op zoek naar de Zwarte Merel!’
KAMAL Op zoek naar de Zwarte Merel.
MIKE ‘Ping!’ De titel van het stuk! Ik ril gewoon!
Maar kijk, daar komt Ishaq,
de spil van het muziekleven in Bagdad.
De negende eeuw is net begonnen.
ALI als Ishaq al Mosuli
Harun al Raschid, Bagdads grote kalief,
bekend om uw rechtvaardigheid
maar vooral uit Duizend-en-een Nacht!
Vanavond heb ik iets speciaals voor u.
Een jonge muzikant, door mij zelf opgeleid.
Hij zal uw oren niet beledigen.
Zijn naam is Abu al-Hasan Ali Ibn Nafi,
maar zijn donkere gelaatskleur,
zijn stem, die helder is en wendbaar,
zijn zoetelijk karakter, hebben hem
de bijnaam opgeleverd van: Ziryab, de Zwarte Merel.
MIKE Ping!
Kijk nou toch!
De emir op een divan,
bestoft met geel damast,
hij streelt een jonge gazelle.
Een eunuch wuift hem stadig koelte toe
met veren van de pauw.
KAMAL als Harun al Raschid
Ishaq al Mosuli!
Laat horen, die leerling van u!
MIKE als Ziryab
Harun al Raschid, grote emir!
Ik kan zingen zoals iedereen het doet.
Of ik kan zingen… als geen mens ooit hoorde.
KAMAL Zing zoals geen mens ooit hoorde!
Geef hem uw instrument,
geleerde meester Ishaq.
MIKE Liever speel ik op mijn eigen ud:
veel lichter is hij - maar de hals is langer,
als bij een mooie meid.
Tussen de tweede en de derde snaar
heb ik er eentje bijgezet:
Die snaar noem ik de ziel van ’t instrument.
Twee snaren zijn gemaakt van rode zijde, koud gewassen
zoet hun klank als eierwitte meisjes.
De andere snaren spon ik van de darm van
leeuwenwelpen.
Die vezels zijn trilzuchtig als een espenblad,
sterk als de donder, diep als de Zwarte Zee.
KAMAL Als je snaren evenaren: de babbels van je mond,
wil ik wel luisteren.
ALI Vereerde wereldvorst, nu mijn pupil te ver gaat…
KAMAL Luisteren. We luisteren.
MIKE Ik speelde en ik zong
de mensen stonden als versteend, verstomd
er klonk geen kuch, geen voetgeschuif
zelfs de gazelle van de emir
lag stil en lei zijn kop op Harun’s knie
ik zong maar door, ik dichtte over landen
waar niemand ooit geweest
bezong de wonderen
die niemand ooit gedroomd
mijn vingers vingen melodieën
die nimmer te betrappen waren
een nieuwe adem bracht
een sliert van nieuwe beelden
de woorden zochten zelf hun melodie
de rode zijde zoemde
leeuwendarmen gromden
de nieuwe snaar bezielde
ik kan het ook niet helpen.
KAMAL Meer dan een merel, waarlijk!
Waarom, Ishak,
waarom hield jij die wonderjongen bij me weg?
ALI Ik ben verbaasd als u – dit ken ik niet van hem.
Die liedjes heeft hij voor zichzelf gehouden.
MIKE Mijn kostje was gekocht
Ik zou ons arm gezin verheffen
door te doen wat ik het liefste deed:
door mooie woorden te bevleugelen met zang.
Mijn opgewektheid duurde tot de ochtend.
Toen ontbood mijn leraar mij:
ALI Gelijk de kalief is vervuld van jouw talent
ben ik vervuld van jaloezie tot ver voorbij mijn kruin.
Ik zie mijn ster verbleken
in de nabijheid van jouw gloed.
Dat gaat niet goed. Vandaar dit voorstel:
Òf jij vertrekt naar verre streken - zodat jouw zon
hier niet meer in het water schijnt,
(geld voor de reis en vestiging ver weg krijg je van mij),
òf ik zorg dat de stad een bak met bijtend zuur wordt,
voor jou, je vader, moeders en wat meer.
MIKE Jaloezie komt dus ook al voor
bij de vroege Islamitische mens.
U merkt het,
voor politieke correctheid moet je niet bij ons zijn.
ALI Wenen, 1791: Mozart vergiftigd door ene Salieri.
Jaloezie. Schijnt.
Ook een toneelstuk van gemaakt.
KAMAL Je zag het ook al bij Vietnamezen en Somaliërs, Mike.
Twee zeer oude volkeren.
MIKE Jaloezie is een sterke motor. Volgens mij
ontstaat haat vaker door jaloezie dan door afkeer.
Kijk, daar had ik nou wel eens over willen bomen
met Ayaan of een Paul Cliteur.
ALI Maar we gaan het niet uitleggen.
We gaan het spelen.
KAMAL Niet overtuigen, maar verleiden!
ALI Ziryab kiest voor vluchten.
Hij krijgt geld en een kameel,
sluit zich aan bij een karavaan,
komt na een lange reis aan
in Kairoean, nu Tunesië.
MIKE Een stoffige chaotische stad,
Kruispunt van karavaanroutes.
Ze hebben er de grootste moeite
vijandige stammen buiten de muren te houden.
Er heerst een grillige sultan.
Maar hij heeft werk voor Ziryab.
Geen feest meer waar niet Ziryabs heldere stem klinkt.
Hij blijft er veertien jaar.
Twee vrouwen en vier zoons heeft hij.
De wijk waar hij woont, draagt al snel zijn naam.
KAMAL Tot op een keer Ziryab
voor Sultan Ziyadad Allah de eerste
een lied zingt van de dichter ‘Antara:
ALI als Ziryab
‘Als mijn moeder nu eens
als een raaf gelijk zo zwart zou zijn.’
MIKE als woedende sultan
Schaam je dat je met dit soort teksten mijn oren beledigt.
Geef hem met de zweep! En hard!
Daarna: smijt hem naar buiten!
Binnen tien dagen moet hij uit het land vertrokken zijn!
ALI ‘Was mijn moeder maar zo zwart, een raaf gelijk.’
Wat is daar nou zo erg aan?
Wat verklaart de woede van de sultan?
Had hij een zwarte moeder soms!
KAMAL Misschien had hij een zwarte moeder willen hébben!
ALI Het niet meer zo jonge talent beleeft een existentiële crisis.
Stomtoevallig komt Al-Mansur naar Kairoean...
KAMAL Hij is een joodse muzikant in dienst van de emir van Córdoba en zoekt jonge musici voor die stad.
ALI De moslims in het Spaanse Andalusië
willen hun hoofdstad Córdoba
modelleren naar Bagdad, moeder van alle steden.
KAMAL Ze zoeken talent onder de moslims in Noord-Afrika.
MIKE naar de drie stoelen
Ze zoeken talent onder de moslims in Noord-Afrika.
ALI als Al Mansur
De roep van uw onnavolgbare stijl is ons bekend.
Mijn emir Al Hakan ziet u graag komen.
Wat dacht u van een positie als zanger aan het hof?
Vast jaarinkomen, uitstekende behuizing?
MIKE Dit kwam uit de hemel vallen.
Ziryab schreef aan de emir dat hij kwam.
Hij reisde zijn brief achterna.
Twee maanden ging zijn vrachtje
per kameel door de woestijn:
vier zoons, een luit, twee vrouwen,
manden en zakken, alles wat hij had.
Toen op een bootje - Vaarwel Afrika! -
Bagdad weer een stukje verder weg.
KAMAL 822. Lente. In Algeciras stapt Ziryab aan land.
111 jaar nadat daar de eerste moslims
Spanje binnentrokken.
ALI Tot zijn verbijstering krijgt hij te horen
dat de emir die hem vroeg te komen,
juist begraven is.
MIKE Nieuwe heersers hebben lak aan oud beloven.
Pech als een berg! Wat moet hij nog in Spanje?
Ziryab zoekt al een boot naar Afrika terug.
ALI Maar Al Mansur, de joodse talent-scout
die daar ook is, zegt:
als Al Mansur
‘Sluit je maar aan bij deze karavaan
en zoek je heil in Córdoba!’
MIKE Tezelfdertijd staat er een elegante eunuch voor zijn neus die vriendlijk groet.
als de eunuch
O, groot talent Ziryab!
De nieuwe emir, Abdelrahmen Twee, laat weten
dat hij uitziet naar uw komst.
Hij treedt in de belofte van zijn vader
en stuurt u vast juwelen - voor onmiddellijk gebruik -
om u op weg te helpen naar onze stad.
KAMAL De familie Ziryab vertrekt naar Córdoba,
geëscorteerd door gewapende ruiters.
Ze slapen in forten.
MIKE Overal worden ze ontvangen
als personen van hoge rang.
Na weken op kamelen deinen door woestijnen
zien ze de minaretten van het trotse Córdoba!
Ach wat een stad!
ALI Tweehonderdvijftigduizend
Spaanse moslims, joden, mozarabieren,
christenen uit noordelijke rijken, Arabieren uit de oost, negers uit de Soedan, Franken, Genovezen.
Alleen chaos ontbreekt.
KAMAL Córdoba, de navel van de wereld,
dronken van licht en lawaai,
geboren uit de paring van Rome en Arábia.
ALI Hoofdstad van een Islamitisch rijk waarin
de mihrab, de chanoeka en de crucifix
in vrede naast elkaar bestaan.
MIKE Maar we moeten een beetje opschieten
dus staat (na ontelbare verbazingen
en drie rustdagen in het paleis
om een beetje bij te komen)
Ziryab ineens – rats knats -voor de emir,
voor Abdelrahmen II:
ALI als emir
Geloofd zij Allah
die mij vergunt om oog in oog te staan
met de grootste musicus van onze tijd
wiens faam vooruit hem snelt, waar hij ook gaat,
wiens stem al bij de eerste noot
eenieder aan zijn voeten dwingt.
MIKE als Ziryab
Weet, edelmoedig sultan,
dat ik geboren ben in 173, (voor de christenen: 790)
dat ik werd opgeleid door de beroemde zanger
Ishak al Mosuli, dat ik me ook verdiepte
in geschiedenis, geografie, astronomie
en vele and’re takken van de wetenschap,
wat wilt u, ik was nog jong!
Ik wil het ruisen van de bomen in uw land
echoën in de klanken van mijn luit.
Ik wil de kleuren van uw volkeren penselen
in verzen die het netwerk zijn van mijn muziek.
‘k Wil lief en leed betrappen en bezingen.
De jacht wacht op verklanking, zo de oorlog.
Ik wil de liefde nacht aan nacht bedrijven
en juichen op de luit over ’t genot
dat zij ons geeft.
Ik zal, o, grote emir,
uw koks recepten leren uit mijn land.
Ik laat ze kennismaken met een plant
die groeit in t’wild. ‘k Heb hem hier al gezien!
Door steeds wat aarde op die plant te werpen,
gaat de stengel, die het licht zoekt, sneller groeien.
Ik fop die plant zo lang door zandverhoging
tot hij twee vingers meet, dan snij ‘k hem af
en laat hem tien minuten kokend water voelen
dan is de stengel heerlijk happensgaar.
ALI De ogen van de emir twinkelden.
De eunuch Nasr, stond er als een standbeeld bij.
MIKE Het leven moet een tuin zijn voor de geest
Ik zou ’t subtiel raffinement van Bagdad
(stijl van kleden, maquillage, dracht van haar,
de opdienkunde der gerechten, smaakontwikkeling,
en decoratie) graag zien tussen de muren van uw stad.
Ook stel ik voor een school te stichten voor muziek
ALI Ik wil de roem van Córdoba over de wereld spreiden.
Meer dan als muzikant, zul jij me daarbij helpen.
MIKE Nadat ik voor de vorst gezongen had,
kende zijn lof geen grenzen.
Nasr, de vizier, keek zeer zuur.
De emir bood mij:
ALI Tweehonderd gouden dinar elke maand,
vier extra toelagen elk jaar,
voor de feesten van winter- en zomerbegin:
, tweeduizend dinar per stuk,
vijfduizend dinar voor het slotfeest van de Ramadan,
en opdat niemand zeggen zal
dat ik de beste muzikant van Córdoba laat verhongeren, geef ik je tweehonderd mud gerst, honderd mud graan,
het vruchtgebruik van een lap mooie grond, dichtbij,
benevens enige huizen.
MIKE ’t Is ongehoord, hoe moet ik u…
ALI Het is wat veel, ik geef het toe. Dit zeg ik je:
Je zingt als een vogel.
Ik wil je in een gouden kooi
maar ik laat het deurtje open want
vrijheid is wat kunstenaars nodig hebben.
Is dit je nieuwe vaderland?
MIKE Dat ís het, majesteit.
Ik had mijn persoonlijke beschermer gevonden
in de nieuwe emir van Córdoba, Abdelrahmen de tweede.
Al was het blijkbaar tegen de zin van zijn vizier.
Ik kreeg nu veel geld in handen.
Het leek me volstrekt logisch
om naar de slavenmarkt te gaan.
Met al die nieuwe uitdagingen,
was ik toe aan een nieuwe vrouw.
Ook had ik personeel nodig voor mijn huishouding.
ALI Kijk hier, Mooie lange benen, tanden gaaf. Jong!
Prima boodschappers, deze zwarte jongens,
ze rennen als een luipaard!
Ik heb Duitse meisjes, goed kunnende poetsen!
Eunuchjes, pas gecastreerd,
Franken, Bulgaren, Aziaten!
Heerlijke jonge Italiaanse meisjes, kijk zelf.
MIKE Van een groepje slavinnen uit Bagdad, keek er een
me aan met de mooiste ogen die ik ooit gezien had.
Ik was meteen verkocht. Ze was er zelf ook blij mee.
Ze heette Ghazalan - en, of ik het geroken had:
ze had talent voor zingen.
Ik liet haar onderricht geven in
poëzie, grammatica, religie, filosofie, astronomie en geografie, net als een koninklijke concubine.
Muzieklessen gaf ik haar zelf.
Op het schooltje dat ik had opgericht.
Het staat er nog steeds.
Het eerste conservatorium van Europa.
ALI docent Ziryab tot zijn leerlingen
De oorsprong van alle Arabische muziek
is het gejengel van de kameeldrijvers.
Het ritme van hun kreten houdt gelijke tred
met de schommelstap van de kameel
en dient om de beesten op gang te houden,
ze de last van hun lading te doen vergeten
tijdens de lange tochten door de woestijn.
Het is zang zonder tonaliteit.
Ye hédia, Ye hédia, Ye hédia, Ye hédia,
al maar door, zodat mens en dier
alle notie van tijd verliezen.
MIKE Ye hédia, Ye hédia !
ALI Nee, nee, dat is geen zingen.
Je forceert je stem.
Voor je gaat zingen
moet je je ademsteun opgebouwd hebben.
MIKE Meester Ziryab, dat hebben wij nooit geleerd.
Wij moesten altijd onze leraar nazingen.
ALI Absurd. Zomaar na-apen heeft geen enkele zin.
Voor je gaat zingen moet je er zeker van zijn
dat je een stem hébt.
Jij, zeg eens, met groot geluid:
Yâ hajjâam! (Ha kapper!) Zoek de grenzen van je stem.
Lang aanhouden!
MIKE Yâ hajjâam!
ALI En jij kon zingen?
Je stem draagt niet.
Op een feest met honderd mensen ben je nergens!
Niet te horen of je bezig bent met zingen
of dat er iemand op je tenen staat te springen.
MIKE Yâ hajjâam!
ALI snoert Mike’s middel met een tulband
Voel de luchtdruk in je buik en in je zij.
Daar moet spanning zitten.
MIKE Yâ hajjâam!
ALI drukt een stuk hout tussen de tanden van Mike
Hier! Om je kaak wat soepeler te krijgen.
Drie nachten slapen met dit stuk hout tussen je kaken.
Heel goed voor articulatie en wilskracht!
Jullie zijn nog lang niet aangenomen als studenten.
MIKE Yâ hajjâam!
ALI Ik denk dat jij meer talent hebt
voor tapijtverkoper of belastinginspecteur
MIKE Yâ hajjâam!
ALI Dan vertel ik jullie toch iets over nuba’s.
KAMAL De nuba heeft vijf delen die in elkaar overgaan.
Elk deel kent met een eigen ritme.
Het begint instrumentaal. Zo:
zingt een nuba
ALI Ziryab, vertel, hoe kom je aan dit lied?
MIKE Ik? Ben ik weer Ziryab?
lichtverandering, Mike gaat liggen, Ali zingt een melodie in zijn oor
Vannacht was ik in lichte slaap gedommeld.
Daar kwamen ze, de djinns,
mijn vrienden uit het geestenrijk,
’t zijn engelen gelijk.
Ze zoemden zoete melodieën in mijn oren,
hingen er woorden aan die slapend
ik te denken lag. Ik wist de overgang naar waken
geconcentreerd te maken en redde dus
de ingezoemde noten. Ik hoorde weer
die melodie, zo knagend, schurend,
als de pijn waaraan ons ’t leven blootstelt.
Ik wekte mijn slavinnen Ghazalan en Hindah.
Zij stemden, gapend nog, hun instrument
en ik dicteerde hen de nieuwe notenweelde.
Hoe moeilijk, iets ongrijpbaars als een melodie,
met vingers aan een luit te hechten.
Ik vroeg ze: speel het na, zo vaak je kunt,
herhaal het tot de ochtend gloort,
grif al die noten in mijn brein.
Ze speelden tot ik alles dromen kon.
Verzaligd moe keerden wij terug naar dromenland,
drie mensen en twee luiten in één bed.
ALI De nuba die vannacht is doorgekomen,
wordt binnenkort gezongen
door de voerman bij de oversteek op Quadalquiver,
of straks geneuried door een ezeldrijver in Toledo,
klinkt door de lippen van een marktvrouw in Sevilla.
Ziryab beschreef de wording van een nuba.
Je zag: hij is de middelaar tussen ’t ideeënrijk
en deze stoffelijke wereld. Hij breekt
met de traditie, dictatuur van het verstand,
met strenge wetten van Pythagoras.
Ziryab krijgt inspiratie van de djinns,
dat is een hoger plan dan al dat rekenwerk
van die jaloerse gelijkhebber uit Bagdad,
die top der middelmatigheid, Ishaq al Mosuli
die, achterdochtig en jaloers, de Zwarte Merel
haast de grond in stampte!
MIKE Ali, wil je even oppassen! Je bent niet handig bezig, Ali.
Je maakt van die Ishaq een verschrikkelijke despoot.
Zo speel je Wilders en consorten in de kaart.
KAMAL Ishaq al Mosuli was een groot musicus. Een vernieuwer!
Zo iemand is ook blij met de vernieuwingen van Ziryab.
MIKE Dat verhaal van de jaloerse leermeester
is heel onwaarschijnlijk.
Het is gebaseerd op kronieken
van twee eeuwen na Ziryab.
Is dat betrouwbaar? Vraag ik me af.
KAMAL De kronieken zelf zijn verloren gegaan.
MIKE We hebben alleen citaten van die kronieken in een boek
dat acht eeuwen na Ziryab geschreven werd! Mind you!
KAMAL Waar zijn we mee bezig?
ALI Weet ik ook allemaal wel. Maar er was toch besloten
dat we het verhaal hapklaar zouden maken voor politici? Wat doe je dan? Je suggereert een conflict!
For dramatical convenience.
MIKE Ik heb het al vaker gezegd.
Ik vind het een beetje makkelijk: Ziryab verbannen
door een jaloerse hofcomponist.
De Mozart/Salieri-constructie.
ALI Maar de mensen vreten het. Ze gaan het toch weer doen, Amadeus? Met die Marc Marie Huijbregts als Mozart.
MIKE Geestig gecast!
KAMAL Deze visie op de geschiedenis
zet het kalifaat van Bagdad in een kwaad daglicht.
MIKE Bevestigt vooroordelen over de Arabische cultuur.
Zeer contraproductief.
Met het oog op onze overigens afwezige doelgroep.
KAMAL Ishaq al Mosuli mag niet de geschiedenis ingaan
als de Salieri van de Arabische muziek.
MIKE Voorzover Salieri zelf al de Salieri is van de Westerse muziek.
KAMAL Het is ook onlogisch dat Harun al Rashid
een talent als Ziryab laat ontglippen.
Harun is een absoluut heerser!
MIKE Eén geschiedschrijver zegt
dat ook de ópvolger van Harun al Rashid
nog heeft genoten van Ziryab.
ALI Dat is die nicht, he? Ja, die had een hele goeie smaak.
KAMAL De zoon van Harun al Rashid: Al Amin.
ALI Dikke mik met Aboe Noewaas,
een van de grootste dichters van de Arabische wereld.
En waarom zou dat zijn?
Die is ook dol op jongetjes.
MIKE Is dat zo interessant voor politici?
ALI Ja, dat vinden ze heel interessant.
Hirsi Ali loopt de deur plat bij de homo’s.
En die Wilders, met dat haar.. Alhoewel ie zelf niet…
Maar hij ziet z’n vrouw nooit, zegt ie in VN.
Van Cliteur weet ik het niet. Die naam…
KAMAL Aboe Noewaas is een geweldige dichter. Nicht of niet.
MIKE Nou, laat dan maar een horen die Aboe Noewaas. Vertaling Geert Jan van Gelder, toch?
ALI Ik sliep en, in mijn droom, verlangde naar hem;
maar hij bleef weg.
Ik kuste op een dag zijn schaduw; hij
nam het mij kwalijk.
Men zei hem dat ik langs kwam voor een steelse blik:
hij verschanste zich.
Al zou de zefier langs zijn oren strijken
met mijn naam,
Dan zou hij zelfs de wind beschimpen en
hardnekkig zijn.
Maar al zijn akelige daden, zijn
gescheld, zijn afwijzing,
Die maken hem voor mij alleen maar
des te liever.
MIKE Vast de natte droom van het creatieve team van de Merel: dat Aboe Nuwaas knapengedichten voordraagt,
terwijl Ziryab op de luit tokkelt.
KAMAL Daar is niets over te vinden.
ALI Het is wel aannemelijk dat ze elkaar ontmoet hebben.
KAMAL Als Ziryab niet is weggejaagd uit Bagdad,
heeft hij Harun al Rashid tot het einde meegemaakt. 809.
ALI Dan heeft ie ook de regeerperiode van Al Amin meegemaakt.
MIKE Ik noem het altijd: de homotijd.
KAMAL De bron zegt:
Ziryab was een heel goede vriend van Al Amin.
Al Amin werd bloedig van de troon gestoten
door zijn broer.
Dus die broer hakte erop in!
MIKE Dit had ik willen vermijden. Al dat geruzie van die voorlopers van Sadam! Geeft een eenzijdig beeld.
Dat schiet niet op!
KAMAL Al Amin bloedig weggejaagd uit Bagdad betekent:
Ziryab ook weggejaagd uit Bagdad. Uit de gratie. 813.
ALI Ziryab kwam in 822 in Córdoba aan. Is bekend.
Had ie dus nog negen jaar te vullen in de woestijn.
KAMAL Als Ishaq hem had weggejaagd had ie dertien jaar te vullen in de woestijn. Veel onaannemelijker.
MIKE Zo’n tocht langs de noordkust van Afrika lijkt mij wel cool, hoor. Al die cultuursteden in de opbouwfase:
Cairo, Alexandrië, Kairoean...
En in de verte lonkend: Córdoba!
Ping! Ik teken ervoor, hoor.
ALI Teken jij maar, hoor.
tot Kamal
Zeg hee, als we dan de hele tijd
de poten onder elkaars stoel wegzagen,
wil ik ook nog wel een duit in het zakje doen.
MIKE Twee metaforen! Toe maar!
ALI Eén bron zegt dat Ziryab als slaaf was aangeschaft
door de vader van Ishaq. Dan heeft Ishaq hem geërfd -
kon hij dus beschikken over leven en dood van Ziryab.
Hoe vind je die?
MIKE Dan neigen we weer naar de Mozart/Salieri-variant.
KAMAL Alsjeblieft niet.
ALI Ik wou het even gezegd hebben. Zo!
MIKE Ik ben blij dat Wilders, Ayaan en Cliteur niet gekomen zijn. Voor de politiek moet je één boodschap dertig keer herhalen. Wij geven dertig verschillende boodschappen per minuut af. Waar gaat het om?
Córdoba=multicultureel=goed.
Nederland=multicultureel=bang.
KAMAL Laten we weer naar Córdoba gaan.
ALI Naar Córdoba?
KAMAL In de 13e eeuw is Bagdad vernietigd door de Mongolen.
De Tigris zag weken lang wit en rood.
MIKE Wit en rood?
ALI Rood van het bloed van de burgers.
Wit van de boeken uit de bibliotheken die de Mongolen
in de Tigris gooiden: je kon erover lopen!
Eénderde van de wetenschap van die tijd is hier verwoest.
KAMAL Ook de episode ‘Bagdad’ uit het verhaal van Ziryab.
ALI Wat willen we nu?
MIKE Naar Córdoba!
Ziryab had een muziekstad gecreëerd.
De emir was gek op muziek.
Hij liet Ziryab leven als een prins.
Op zijn fraai opgetuigde paard reed Ziryab door Córdoba,
voorafgegaan door een escorte van slaven.
Die grandeur! Daar moeten we het over hebben!
Door Ziryab werd Córdoba een muziekstad.
Er waren orkesten met honderd luiten en honderd fluiten!
ALI Oef! Massaal he?
MIKE Vizier Ibn Abbâs had
vijfhonderd zangeressen in zijn paleis.
ALI Geef mij maar alleen Britney Spears!
MIKE Emir Abdelrahmen had op de slavenmarkt van
de heilige stad Medina, mind you, heilige stad,
drie muziekslavinnen gekocht.
Zijn eigen Sugar Babes, zegmaar.
Eentje was een virtuoos op de luit,
heel geleerd ook,
eentje was blond, dochter van een Spaanse krijger.
In het paleis van Abdelrahmen
hadden ze een eigen vleugel.
Elke avond zongen ze voor de emir.
Ze schonken hem elk een zoon!
ALI Niet allemaal tegelijk.
MIKE Letterlijk overal klonk muziek.
Een zieke man is de stad uit gevlucht.
ALI als zieke oude man
Er is geen stil plekje meer in Córdoba!
Waar kan ik nog rustig sterven?
MIKE Rechtszaken bij de kadi? Gezongen!
Kinderen zeuren om suikerwerk? Gezongen!
Zelfs op de markt…
ALI zingt
Ik ben op zoek, op zoek
naar die heerlijke groente van Ziryab.
KAMAL zingt
Asperges! Asperges!
De vingers van Ziryab.
ALI Ja die. Geef ze maar allemaal.
En had ie niet laatst
een nog wildere plant?
Ook uit ons mooie Al-Andalus?
die groeide maar
zonder dat haar
eetbaarheidswaarde,
eetbaarheidswaarde
was ontdekt?
KAMAL Artisjokken! Artisjokken!
De distels van Ziryab.
ALI Zing maar hoeveel het is.
KAMAL Dat is dan…
MIKE kapt af
Ziryabs naam valt bijna op elk gebied.
Hij was ook een importeur van volkswijsheden.
Hij introduceerde het besef dat
een gebroken spiegel ongeluk brengt,
bracht de mensen angst bij voor het getal dertien,
lanceerde de stelling dat
rozijnen goed zijn voor het geheugen.
ALI Hij kende tienduizend liederen uit het hoofd.
Kunt u nagaan hoeveel rozijnen
door die gouden keel naar beneden zijn gegleden.
MIKE Ziryab had een geletterde slavin, Mut’a, meegenomen
naar de literaire avond van Abdelrahmen.
Mut’a verklaarde de emir openlijk haar liefde.
ALI zingt
Jij die je hartstocht smoort! Wie kan de dág verstoppen?
Mijn hart liep in de pas, liefde besprong mij, ’t hart sloeg!
op de vlucht!
Was het mijn hart, of maar geleend?Ik hou van een Qurashi,
En liet om zijnentwil de schaamte varen.
MIKE Dat kon daar aan het hof. Zie ik op Noordeinde nog niet gebeuren. Abdelrahmen dichtte ook als hij verliefd was.
Hier, op de vrouw die lange tijd zijn favoriete slavin was:
ALI zingt met Kamal
Elke dag dat ik de zon zie klimmen, die de dag belicht,
Komt Tarub voor mijn geestesoog,
Een meisje, jong, getooid met schoonheids gratie,
Mijn ogen denken steeds: Hoe beeldig, die gazelle.
Maar het was een gemeen, goudzuchtig kreng, die Tarub.
MIKE Abdelrahmen had voor een ongelooflijke hoop geld
een collier gekocht dat nog gedragen was
door een vrouw van Harun al Rashid.
’t Was bekend in heel de Arabische wereld als de draak.
Abdelrahmen hing het om de hals van zijn slavin Shifa.
Tarub had gesidderd van nijd.
ALI als Tarub
Als Abdelrahmen sterft, dan ben ik uit de gratie,
ben ik, Tarub, niet langer de briljant
die fonkelt aan het hof.
De vorst heeft vijfenveertig zonen,
één daarvan door mij het leven ingeperst.
Als Abdelrahman ons ontvalt,
wil ik dát zoontje op de troon,
dan zit ik naast de macht.
Als Abdelrahman deze week al ons ontvalt,
heb ik echt zekerheid. Ik kan dan zorgen
dat alle neuzen wijzen naar mijn kind.
Ik weet dat Nasr, de vizier en hoogste man
die kotst van ´t liberale artistiek beleid,
sterk op mijn hand is. Deze eunuch meent
dat wijn en zaad te rijk´lijk vloeien hier.
Hij schaart zich aan de zijde van de mullahs
die de levensstijl in deze stad verfoeien.
Tarub tot Nasr
Nasr, steunpilaar van de regering,
is niet de tijd gekomen dat de emir
eens ophoudt met dat wufte leven hier aan ’t hof.
Zou niet een ferme aanpak van mijn zoon Abdullah
de stad haar oude glans hergeven?
MIKE als Nasr
’t Is of u mijn gedachten leest want ook bij mij
broeit er een plan tot vestiging van nieuw beleid
bij voorkeur door Abdullah.
Als ik nu bij de dokter van de vorst, die ook al mort,
een dodelijke drank laat maken
en morgenavond al die drank de emir voorzet,
hebben wij voorsprong.
Dan is uw zoon de nieuwe emir op ’t moment
dat wij het droeve nieuws van Abdelrahmens dood
naar buiten brengen.
ALI De volgende avond gaf vizier Nasr,
vervuld van conspiratieve opwinding,
de emir het fatale drankje.
MIKE ‘Een nieuw recept van de dokter. Zal u erg goed doen.’
De emir zei:
ALI ‘Misschien wel niet. Drink jij maar eerst.’
MIKE Hoe kan dit?
ALI De lijfarts op bezoek, al vroeg vanochtend!
Ja, een loyale lijfarts is nooit weg.
KAMAL Nasr had geen keus. Hij dronk het drankje…
ALI terwijl Mike-Nasr sterft met veel omhaal
… verkleurde snel en stierf een akelige dood
op de tegelvelden van het Alkazar.
Tegengif was niet op korte termijn beschikbaar.
als Abelrahmen
‘t Paleis waarin mijn moordenaar zijn nachten sleet, schenk ik bij deze aan mijn vriend
die mij zovele mooie uren schonk, hij is
de merel die niet vliegt maar ’t mooiste zingt:
Ziryab!
MIKE Onze emir genoot van Ziryabs ideeën.
ALI Niet lang daarna genoten wij allemaal van die ideeën.
KAMAL ´s Zomers lopen wij in het wit!
ALI ´s Winters in het zwart!
MIKE In Córdoba poetsen wij onze tanden.
Reeds in 830!
KAMAL We kammen ons haar al.
MIKE Hoe bedenkt ie het, ons muziekgenie.
Beethoven is het niet gelukt.
ALI We knippen ons haar
en je ziet meer van het gezicht!
MIKE Gôh! Wat heb jij een lekkere wangen!
ALI Wat heb jij een grappige steile hals!
KAMAL Waar is je karakteristieke okselgeur?
MIKE Zou Ziryab nog iets nieuws kunnen bedenken?
ALI Ja, maar vandaag geen muziek, geen cosmetiek.
Vandaag heeft Ziryab een groot pak bij zich, voor de emir.
MIKE Grootmogend vorst!
Van Hindoestan naar Perzië naar Bagdad en vandaar,
in tassen van de joodse handelaren
door woestijnen, over zeeën en rivieren
naar Córdoba! Nu hier!
ALI ` De wereld aan uw voeten.
MIKE Dit bord: dat is de wereld!
ALI O vriendelijke vorst, daar staat u op een vakje.
MIKE U mag er ééntje maar verspringen.
ALI Maar de vizier, die naast u staat,
schiet alle kanten uit, een speer gelijk.
MIKE U beiden hebt een olifant terzij,
dat is uw strijdkar, hij gaat schuin.
ALI En daar een paard voor onverhoedse sprongen.
MIKE Kijk hier, een toren voor ’t geschut in rechte lijnen.
ALI Hier een rij infanteristen. Avant-garde.
MIKE Velen zijn ‘t. Offervaardig.
KAMAL ’t Zijn meer boeren, eigenlijk.
MIKE Elk schuiven met een stuk
maakt nieuwe wegen open
en sluit er vele af.
ALI Alsof ’t wil zeggen dat de vrijheid van de mensen
wortelt in hun zelfontworpen lot.
MIKE Het bord dat is de wereld.
ALI Wit en zwart is dag en nacht.
MIKE Hindoes zien het als een veldslag tussen goed en kwaad.
ALI Arabieren zeggen: ‘Spiegel onzer vorsten’.
MIKE Het spel draait om de koning.
ALI Als hij leeft is er beweging.
MIKE Wordt hij omgelegd, zeggen de Perzen:
Shah mat.
ALI Voor ons: De koning dood.
Of: schaakmat!
KAMAL De emir was verrukt:
‘een schitterende allegorie.’
Twee keer per week
vroeg hij Ziryab te komen schaken.
Men schaakte aan het hof.
Men schaakte bij de adel.
Het was besmettelijk.
Ook bij de legerleiding al.
Het leerde hen:
‘Houd je gemoed in toom
als je beslissen moet.’
ALI Het spel greep om zich heen,
bereikte zelfs de christelijke rijken.
In kastelen koud, van steen,
hun benen in de haard en aangestaard
door droefbeoogde doggen,
speelden ze schaak,
de koningen van ’t noorden.
MIKE De koningen van ’t noorden.
ALI De christelijke politiek sloeg hard terug.
De moslims werden weggevaagd
door de koningen van ‘t noorden.
Na 1500 was het uit met de moslims in Spanje.
Hun monumenten werden vernietigd.
KAMAL Gelukkig niet het Alhambra!
MIKE Al was het alleen maar om Ali.
Om die dag die zijn leven veranderde.
Maar de Spanjaarden minachtten het Alhambra.
Door de eeuwen stond het complex te verpieteren
als een Inca-tempel in de bush-bush.
ALI De Andalusische moslim-muziek werd
met een grote bezem de Middellandse Zee ingeveegd.
MIKE Maar aan de Afrikaanse kant kroop ze er weer uit,
verspreidde zich over de hele Arabische wereld,
tot Bagdad toe.
ALI Ook in Turkije. Nog steeds overal te horen!
muziek in nuba-stijl
‘Deze muziek hoorde je in Córdoba
toen het de culturele hoofdstad van de wereld was,’
zeggen ze in Spanje.
ze luisteren
Toch zal in al die eeuwen
die muziek behoorlijk veranderd zijn.
MIKE Moet je je voorstellen hier in het westen!
Dat zou het verschil zijn tussen
Gregoriaans en Britney Spears.
KAMAL O nee. Veranderingen in Arabische muziek
zijn veel minder radicaal dan in het westen.
Wat je leert is: je meester imiteren.
Daarna mag je een tikje originaliteit aanbrengen.
MIKE Achthonderdjaar een tikje originaliteit…
Een aardverschuiving, man!
KAMAL draait muziek Omar Metioui Ensemble of El Brihi
Arabische muziek. Maar!
Monteverdi klinkt er al doorheen.
Dit zijn Marialiederen van Alfonso X,
componist en tekstdichter én koning.
Dertiende eeuw, Spanje.
Daar zijn handschriften van bewaard.
Hij slaat een brug tussen de Arabieren en Monteverdi.
draait muziek Cantigas
ALI Die vrouwenstem!
Klinkt heel toegankelijk voor westerse oren -
mengt mooi met de Arabische zangtechniek van de man.
KAMAL We hebben tekeningen van concerten bij Alfonso.
Je ziet donkere mensen met Arabische instrumenten
naast Christenmensen met Europese instrumenten. Waarschijnlijk speelden daar ook Arabische joden.
ALI Welke invloed overheerst?
KAMAL Je kunt die muziek net zo westers,
zo Arabisch of zo joods spelen als je wilt.
MIKE Jongens als die politici hier zaten, waren ze al lang weggelopen. Dit wordt echt meta-multi-culti!
ALI Is er een directe lijn denkbaar tussen
de instrumenten die Ziryab meebracht
en de instrumenten die je later in heel Europa vindt?
KAMAL Wat heet!
De luit en de viool kregen bij hun doorbraak in Europa
Arabische namen! Luit is een Arabisch woord.
Lute, Luthe, Laute komt allemaal van Ud,
het Arabische woord Ud met het lidwoord Al erbij:
Al Ud!
Rebaba, de Arabische viool, werd de Rebec,
de vedel, de latere viool.
Veel slagwerkinstrumenten hebben Arabische roots.
ALI De luit kreeg in Europa koperen stripjes
om makkelijk op de precieze toonhoogte te spelen.
MIKE Daar zat ik nog op te wachten. Op koperen stripjes!
Kom zeg!
KAMAL Voor Arabische muziek is dat ongewenst,
omdat je alle toonhoogten moet kunnen spelen.
ALI De luit begon zijn zegetocht als
het belangrijkste instrument van de Renaissance.
Daaruit evolueerde de gitaar,
en via een andere tak…
MIKE … van de chimpansee:
ALI Via een andere tak: evolueerde de citer, het klavecimbel,
en uiteindelijk de piano!
MIKE Wel erg mierenneukerig voor een toneelstuk.
ALI Festival Oude Muziek. FOM.
KAMAL Ik vind juist dat we alle belangrijke details inslikken.
Namelijk dat die evolutie ook, ik zeg ook,
via andere wegen is gegaan.
Via het Byzantijnse Rijk, via het Romeinse Rijk…
MIKE Die muziek van Koning Alfonso de zoveelste
hebben we in notenschrift, toch?
Hebben we nog iets zwart op wit
van de Spaanse Arabieren?
KAMAL Helemaal niets.
Maar we hebben wel de Arabische muziek,
van Marokko tot Irak, eigenlijk tot in Turkije.
Vaak nog met dezelfde namen.
Mondeling overgeleverd.
De muwashahad en de nuba.
MIKE De muziek die over de Middellandse Zee is gezwommen.
Die zal in twaalfhonderd jaar toch veranderd zijn.
Twaalfhonderd maal een tikje originaliteit.
KAMAL Dat denk ik niet.
Wat kun je nou doen met een luit?
De klank ligt vast.
Melodisch en harmonisch ben je beperkt.
In het Verre Oosten, ging je de gevangenis in
als je één noot veranderde in de traditionele hofmuziek.
Muziek is daar voor eeuwen gefixeerd.
MIKE geeft een teken: keihardeArabische popmuziek
Daar zat ik op te wachten!
Beetje radicale vernieuwing!
Hoor je ´t?
muziek wordt zachter
Dan vat ik het nog even samen:
De luit werd gitaar werd hakkebord, werd keyboard,
effende het pad voor de Beatles,
lokte de seksuele revolutie uit
alles geworteld in de multi-culturaliteit
tot en met de uitvinding van de krentebol.
muziek uit
KAMAL Dames en heren. Het stuk is mislukt.
Er zijn zoveel verhalen te vertellen over dit onderwerp.
Je kunt er nooit een oordeel over geven.
We moeten luisteren naar de Djinns.
Ons openstellen voor het nieuwe.
Dat heeft Ziryab ook gedaan.
MIKE Stil, daar komt Ziryab net aan!
Wat is hij oud geworden!
ALI Zie hoe de avond valt over mijn leven.
Zoals een schaduw viel
over ons mooie Córdoba toen Abdelrahmen
na een siddering van ’t hart, was doodgegaan.
Ik kom niet meer in zijn paleizen,
ik ben niet welkom meer bij Mohammed,
de zoon die nu regeert.
Ik zal nog drie jaar leven,
elke avond langs de Quadalquiver wandelen,
omringd door stoere slaven.
De mensen groeten mij, ze weten wie ik ben.
Maar wie ik was, blijft duister.
Was ik zo’n Bagdads boefje,
tot dief of kleine handelaar bestemd?
Was ik een slaaf die luit kon tokkelen -
en dus begeerde koopwaar voor de rijken?
Was ik, dat zou mijn teint verklaren,
een kind uit Sind, geboren in de Indus-delta,
als Sinti-vlo in een kameel naar Bagdad meegelift?
Wat voor verschil maakt het of ik
een boef, een slaaf, een vlo was?
Over de berg klom ik, ‘k heb naast de macht gestaan.
Zeg niet dat ik voor machtigen slechts speelde.
Mijn lied klinkt op de markt - en ook op ‘t water.
‘k Heb alle zintuigen die Allah ons geschonken,
de hoeken van de hemel laten zien.
Dat was voor alle mensen.
Ook voor u!
EINDE